Η ίδρυση της Φιλικής Εταιρείας και η αποστολή της

Το σπίτι στην Οδυσσό, όπου ιδρύθηκε η Φιλική Εταιρία το 1814




«Σκοπόν άλλον δεν προτίθεμαι, ειμή να αποδείξω

εις την νεολαίαν τους κόπους και τους αγώνες τους

οποίους οι πατέρες των υπέφεραν διά να θέσωσι τον

πρώτον λίθον της εθνικής ανεξαρτησίας. Αυτούς ας

μιμηθώσιν, αυτών τα παραδείγματα ας παρακολουθήσωσιν»

Εμμ. Ξάνθος1

Το Σεπτέμβρη του 1814, δύο Ελληνες εμπορευόμενοι, ο Νικόλαος Σκουφάς από το Κομπότι της Αρτας και ο Εμμ. Ξάνθος από την Πάτμο, μαζί μ' έναν τρίτο, τον Αθανάσιο Τσακάλωφ, που ήταν διανοούμενος, γιος γουναρά από τα Γιάννενα, συναντήθηκαν στην Οδησσό της Νότιας Ρωσίας και ίδρυσαν τη Φιλική Εταιρεία. «Απεφάσισαν οι ειρημένοι - γράφει ο Ξάνθος2 - να επιχειρισθώσι την σύστασιν τοιαύτης Εταιρείας και να εισάξωσιν εις αυτήν όλους τους εκλεκτούς και ανδρείους των ομογενών, διά να ενεργήσωσι μόνοι των ό,τι ματαίως και προ πολλού χρόνου ήλπιζον από την φιλανθρωπίαν των χριστιανών βασιλέων». Μ' άλλα λόγια, ο Ξάνθος διευκρινίζει πως κύριος σκοπός της εταιρείας ήταν η οργάνωση του εθνικοαπελευθερωτικού αγώνα των Ελλήνων, στηριγμένου στους ίδιους τους Ελληνες και όχι στο ενδεχόμενο μιας ξένης βοήθειας, ιδιαίτερα από τα χριστιανικά κράτη της Ευρώπης. Σ' αυτό το πνεύμα, άλλωστε, και μ' αυτήν την πεποίθηση, έδρασαν όλοι εκείνοι οι λαϊκοί ηγέτες που πρωταγωνίστησαν στην επανάσταση του 1821. «Είδα τότε - γράφει, για παράδειγμα, ο Κολοκοτρώνης3 - ότι, ό,τι κάμωμε, θα το κάμωμε μοναχοί και δεν έχομε ελπίδα καμία από τους ξένους».

Η ιδέα της ίδρυσης εταιρείας για επαναστατικούς σκοπούς, ο εταιρισμός όπως έχει καθιερωθεί να λέγεται, δεν εμφανίστηκε, ούτε και εφαρμόστηκε, πρώτη φορά στα 1814. Γενικά, αυτός ο τύπος οργάνωσης, με διάφορες παραλλαγές, ήταν συνηθισμένος στην Ευρώπη της εποχής των αστικών επαναστάσεων. Ετσι, πράγμα φυσικό, επηρέασε και τους Ελληνες, κυρίως του εξωτερικού, που οραματίζονταν την εθνική και κοινωνική απελευθέρωση και αγωνίζονταν να γίνει πραγματικότητα. Στην Ελλάδα, όπως σημειώνει ο Τ. Βουρνάς4, «οι πρώτες καταβολές του εταιρισμού βρίσκονται στο μεταίχμιο του 18ου προς το 19ο αιώνα, με κύριο εκπρόσωπό του το Ρήγα και την ομάδα του». Η εταιρεία του Ρήγα, επηρεασμένη από την επαναστατική κίνηση της Ευρώπης και ιδιαίτερα από τη Γαλλική Επανάσταση, διαπνεόταν από βαθιά ριζοσπαστικές ιδέες και προσέβλεπε πρωτίστως στην κοινωνική απελευθέρωση, μέσα από την οποία μπορούσε να πραγματοποιηθεί και η εθνική. Ομως, όταν το πολιτικό κλίμα άλλαξε στη γηραιά ήπειρο, μοιραία τροποποιήθηκε και ο πολιτικός προσανατολισμός του ελληνικού εταιρισμού. Ετσι, η εταιρεία «Ελληνόγλωσσον Ξενοδοχείον», που ιδρύεται στα 1809 στο Παρίσι, δε διαπνέεται από τον παλιό ριζοσπαστισμό της εταιρείας του Ρήγα κι ούτε επιδιώκει την κινητοποίηση και τη δράση των μαζών. Στόχο έχει να επηρεάσει τον Μέγα Ναπολέοντα υπέρ της ελληνικής υπόθεσης. Μια τρίτη εταιρεία ήταν η «Φιλόμουσος Εταιρεία», την ίδρυση της οποίας (1813) ευνόησε η Μεγάλη Βρετανία, θέλοντας να αξιοποιήσει προς όφελος των δικών της συμφερόντων το ελληνικό εθνικοαπελευθερωτικό κίνημα. Γρήγορα όμως, αυτή η εταιρεία, ύστερα από χειρισμούς του υπουργού Εξωτερικών του τσάρου Ι. Καποδίστρια, βρέθηκε κάτω από ρωσική επιρροή. Ομως, δεν κατέστη δυνατό να ελεγχθεί απολύτως από τους Ρώσους. Γράφει ο Καποδίστριας5 στα απομνημονεύματά του: «Τοιαύτη είναι η αρχή της Εταιρείας των Φίλων των Μουσών, της εν Ελλάδι αποκληθείσης Φιλομούσου Εταιρείας, ης την φύσιν μετέπειτα ανήσυχοι και ταραχοποιοί άνθρωποι απεπειράθησαν να διαστρέψουν συνδυάζοντες αυτήν προς αρχαιοτέρας εταιρείας ιδρυθείσας υπό του Ρήγα».
Ολη, λοιπόν, η προηγηθείσα ιστορία του εταιρισμού στην Ελλάδα είχε ασφαλώς την επίδρασή της στη Φιλική Εταιρεία. Ας δούμε, όμως, αναλυτικότερα το χαρακτήρα και τον τρόπο οργάνωσης της τελευταίας.

Ο χαρακτήρας και η οργάνωση της Φιλικής Εταιρείας

Η Φιλική Εταιρεία ήταν μυστική συνωμοτική οργάνωση, οργανωμένη κατά τα πρότυπα των μασονικών οργανώσεων και αυτά της οργάνωσης των καρμπονάρων της Ιταλίας. Ομως, σύμφωνα με όσα γράφει ο Γ. Κορδάτος6 και όπως ήταν φυσικό να γίνει, οι τρεις ιδρυτές της εταιρείας «συντάξανε το καταστατικό της συνωμοτικής οργάνωσής τους κατά τέτοιο τρόπο ώστε να προσαρμόζεται στις ελληνικές συνθήκες».

Το ότι η εταιρεία ήταν επηρεασμένη από τον καρμποναρισμό και τις μασονικές οργανώσεις δεν είναι καθόλου παράξενο, αρκεί να ληφθεί υπόψιν πως από επαναστατική - πολιτική και οργανωτική άποψη αυτές οι οργανώσεις ήταν ό,τι καλύτερο είχε να παρουσιάσει η εποχή εκείνη. Επιπροσθέτως, πρέπει να έχουμε κατά νου ότι οι ιδρυτές της είχαν το προηγούμενο διάστημα της ζωής τους σχέσεις με τέτοιες οργανώσεις. Ο Ξάνθος γράφει στα απομνημονεύματά του7 ότι το 1813 είχε γίνει μέλος της εταιρείας Ελεύθερων Τεκτόνων (μασόνων) στην Αγία Μαύρα. Ο Ν. Σκουφάς είχε μυηθεί στις επαναστατικές ιδέες της εποχής από τον έμπορο Κωνσταντίνο Ράδο, που είχε σπουδάσει στο πανεπιστήμιο της Πίζας και είχε με τη σειρά του μυηθεί στον καρμποναρισμό. Τέλος, ο Τσακάλωφ υπήρξε ιδρυτικό μέλος, το 1809 στο Παρίσι, της εταιρείας «Ελληνόγλωσσον Ξενοδοχείον» και πιθανόν να ήταν κι αυτός επηρεασμένος από τις ιδέες του Ράδου, με τον οποίο ήσαν συμπατριώτες και φίλοι8.

Η Εταιρεία, που σκοπό της, όπως προαναφέραμε, είχε την απελευθέρωση του ελληνικού έθνους, κυρίως με τις δικές του δυνάμεις, οργάνωνε τα μέλη της με προσεκτικό τρόπο και τα κατέτασσε με βάση την εσωτερική της διαβάθμιση κατά την οποία ήταν δομημένη. Σύμφωνα με όσα γράφει ο Ι. Φιλήμων9 η διαβάθμιση των μελών περιελάμβανε, επτά βαθμούς: Το βαθμό των Βλάμηδων (αδελφοποιητοί), το βαθμό των Συστημένων, το βαθμό των Ιερέων, το βαθμό των Ποιμένων, το βαθμό των Αρχιποιμένων, το βαθμό των Αφιερωμένων και το βαθμό των Αρχηγών των Αφιερωμένων. Κατώτερος βαθμός ήταν αυτός των Βλάμηδων, τον οποίο και ελάμβαναν τα μέλη της εταιρείας που δε γνώριζαν γράμματα και ανώτερος αυτός των Αρχιποιμένων. Επίσης από τους επτά αυτούς βαθμούς οι δύο τελευταίοι θεωρούνταν στρατιωτικοί και καθιερώθηκαν αργότερα10.

Οσοι έμπαιναν στην Εταιρεία, έδιναν όρκο. Εχει, μάλιστα, ενδιαφέρον να αναφέρουμε ότι ο όρκος αυτός, ακόμη και ο όρκος για τον πρώτο βαθμό των Βλάμηδων, ήταν απομακρυσμένος από τον χριστιανικό όρκο. Για την ακρίβεια, δινόταν όρκος στο «Υπέρτατο Ον», γεγονός που παραπέμπει στο τεκτονισμό, αλλά και στη λατρεία του υπέρτατου όντος κατά τη Γαλλική Επανάσταση11. Το γεγονός αυτό, καθώς και άλλα που συνδέονται με τη διαδικασία της κατήχησης των μελών, κάνει τον Σπ. Τρικούπη - που δεν αντιλαμβανόταν το βαθμό απελευθέρωσης από τη θρησκεία που επέφεραν οι αστικές επαναστατικές ιδέες - να γράφει12 ότι η κατήχηση στην Εταιρεία, από τη θρησκευτική της πλευρά, «ήταν ένα τερατώδες μείγμα αλήθειας και ψεύδους, ευσέβειας και ασέβειας».

Η Φιλική Εταιρεία, όπως, άλλωστε, όλες οι συνωμοτικές, επαναστατικές εταιρείες, λειτουργούσε με αυστηρούς συνωμοτικούς κανόνες, είχε σημάδια και λέξεις για να αναγνωρίζονται τα μέλη της και για την επικοινωνία χρησιμοποιούνταν επιστολές κρυπτογραφικού χαρακτήρα13. Οσοι, δε, πρόδιδαν στον εχθρό τα μυστικά της εταιρείας ή ήσαν ύποπτοι για προδοσία, εκτελούνταν αμέσως14.


Η εξέλιξη και η προσφορά της Φιλικής Εταιρείας

Μέχρι το 1817, η ανάπτυξη της Φιλικής Εταιρείας ήταν ελάχιστη. Ολα κι όλα τα μέλη της ήταν 42. Ομως, από το 1818 και μετά, που μετέφερε την έδρα της στην Κωνσταντινούπολη, αναπτύχθηκε ραγδαία15. «Τότε - γράφει ο Γ. Ζέβγος16 - ανέπτυξε πλατιά δράση και στις γραμμές της μπαίνουν χιλιάδες άνθρωποι απ' όλα τα στρώματα του έθνους, Φαναριώτες, κληρικοί, κοτζαμπάσηδες, έμποροι, λόγιοι, κλέφτες, γυρολόγοι. Η σύνθεσή της γίνεται ολότελα ανομοιογενής». Ο Βουρνάς σημειώνει17 ότι η εξέλιξη αυτή είχε ως αποτέλεσμα μέσα στην εταιρεία να δημιουργηθούν τρεις τάσεις ή ρεύματα: Το αστικοδημοκρατικό που στηριζόταν στις λαϊκές μάζες και στην προοδευτική μερίδα της αστικής τάξης, το συντηρητικό - συμβιβαστικό που στηριζόταν στη συντηρητική μερίδα των αστών οι οποίοι συνεργάζονταν με τους κοτζαμπάσηδες και τον ξένο παράγοντα, κυρίως την Αγγλία, και το αντιδραστικό ρεύμα το οποίο αποτελούσαν τα φεουδαρχικά στοιχεία της κοινωνίας που μπήκαν στην επανάσταση για να την ελέγξουν, για να εμποδίσουν το ριζοσπαστισμό της και να παραμερίσουν από τα κέντρα αποφάσεων το λαϊκό στοιχείο. Ανεξαρτήτως του αν αυτός ο χωρισμός είναι περισσότερο ή λιγότερο σχηματικός, η ιστορία έχει απαντήσει ως προς την κατάληξη που είχε η Φιλική Εταιρεία και η ελληνική Επανάσταση γενικότερα. Η συντηρητική - συμβιβαστική πλευρά, σε συμμαχία με τη φεουδαρχική αντίδραση και τους ξένους, παραμέρισε τις λαϊκές - προοδευτικές δυνάμεις και εμπόδισε την εφαρμογή ενός ολοκληρωμένου επαναστατικού αστικοδημοκρατικού προγράμματος στη χώρα ύστερα από την απελευθέρωση και τη δημιουργία ελληνικού κράτους.

Δε χωράει αμφιβολία πως η Φιλική Εταιρεία πρόσφερε ανεκτίμητη υπηρεσία στον αγώνα του ελληνικού λαού για την εθνική του απελευθέρωση. «Το έργο της "Φιλικής Εταιρείας" - συμπυκνώνει ο Γ. Ζέβγος18 - αποτελεί μία από τις λαμπρότερες ιστορικές δημιουργίες του ελληνικού λαού... Οι Φιλικοί στηρίχτηκαν με πλέρια συνέπεια στις λαϊκές δυνάμεις και ζήτησαν αρχηγούς και κηδεμόνες στα προνομιούχα στρώματα. Δεν πήγαν προς τη Δυτική Ευρώπη να ζητήσουν συμμάχους στις επαναστατικές δυνάμεις της εποχής τους. Στράφηκαν προς τον τσαρισμό. Αυτά τα λάθη τους είχαν ολέθρια επίδραση στην πορεία και έκβαση της υπόθεσής τους, δίχως αυτό να μειώνει την ιστορική σημασία του μεγάλου τους έργου».

1. Εμμανουήλ Ξάνθου: «Απομνημονεύματα περί της Φιλικής Εταιρείας», στη σειρά «Απομνημονεύματα αγωνιστών του '21», εκδόσεις «Κοσμαδάκη», τόμος 4ος, σελ. 139.

2. Εμμ. Ξάνθου, στο ίδιο, σελ. 141.

3. Θ. Κολοκοτρώνη: «Απομνημονεύματα», εκδόσεις «ΜΕΡΜΗΓΚΑΣ», σελ. 275.

4. Τ. Βουρνά: «Ιστορία της Νεώτερης Ελλάδας - 1821 - 1909» εκδόσεις «Τολίδη», σελ. 60.

5. Ι. Καποδίστρια: «Απομνημονεύματα», εκδόσεις «Μπάυρον», σελ. 59.

6. Γ. Κορδάτου: «Μεγάλη ιστορία της Ελλάδας», εκδόσεις 20ός αιώνας, τόμος Χ, σελ. 27.

7. Εμμ. Ξάνθου, στο ίδιο, σελ. 138 - 140.

8. «Ιστορία του Ελληνικού Εθνους», «Εκδοτική Αθηνών», τόμος ΙΒ, σελ. 12 - 13.

9. Ι. Φιλήμονος: «Δοκίμιον Ιστορικόν περί της Φιλικής Εταιρείας», πρώτη έκδοση Ναύπλιο 1834, ανατύπωση εκδόσεις «Κουλτούρα», σελ. 144.

10. Εμμ. Ξάνθου, στο ίδιο, σελ. 142 και Σπ. Τρικούπη: «Ιστορία της ελληνικής Επανάστασης», εκδόσεις «Νέα Σύνορα», τόμος Α` σελ. 37.

Εμμανουήλ Ξάνθος
11. «Ιστορία του Ελληνικού Εθνους», «Εκδοτική Αθηνών», τόμος ΙΑ, σελ. 427.

12. Σπ. Τρικούπη, στο ίδιο, σελ. 38.

13. Ι. Φιλήμονος, στο ίδιο, σελ. 142 - 143.

14. Γ. Κορδάτου, στο ίδιο, σελ. 32.

15. «Ιστορία του Ελληνικού Εθνους», «Εκδοτική Αθηνών», τόμος ΙΑ, σελ. 429.

16. Γ. Ζέβγου: «Σύντομη μελέτη της νεοελληνικής ιστορίας», εκδόσεις «ΤΑ ΝΕΑ ΒΙΒΛΙΑ ΑΕ», Αθήνα 1945, τόμος Α` σελ. 47.

17. Τ. Βουρνά, στο ίδιο σελ. 66.

18. Γ. Ζέβγου, στο ίδιο, σελ. 49.

Γιώργος ΠΕΤΡΟΠΟΥΛΟΣ