Ενενήντα πέντε χρόνια από την ίδρυση του Κόκκινου Στρατού

Ο στρατάρχης Ζούκοφ στο Ράιχσταγκ

Το Φλεβάρη του 1918 η Οχτωβριανή Επανάσταση και η νεαρή Σοβιετική Δημοκρατία στη Ρωσία βρέθηκαν μπροστά σε θανάσιμο κίνδυνο, που όμοιό του δεν είχαν ως τα τότε αντιμετωπίσει. Οι διαπραγματεύσεις στο Μπρεστ - Λιτόφσκ, για την υπογραφή συνθήκης ειρήνης με τη Γερμανία, είχαν σταματήσει από τις 10 του μηνός και τα στρατιωτικοπολιτικά επιτελεία του γερμανικού ιμπεριαλισμού, έχοντας σαφή αντίληψη της απελπιστικά δύσκολης θέσης στην οποία βρισκόταν η σοβιετική πλευρά, επιχείρησαν να δώσουν στη Σοβιετική Ρωσία το τελειωτικό χτύπημα. Ο παλιός τσαρικός στρατός βρισκόταν σε κατάσταση αποσύνθεσης και δεν μπορούσε να αντισταθεί στην πίεση του αντιπάλου του. Συνεχώς υποχωρούσε κάτω από τα χτυπήματα που δεχόταν και η επανάσταση δεν είχε προλάβει να δημιουργήσει την κατάλληλη εκείνη στρατιωτική μηχανή που θα σήκωνε το βάρος του πολέμου. Ετσι η απειλή του εχθρού έφτασε να ζώσει την ίδια την Πετρούπολη. Παρά το γεγονός ότι από τις 19 Φλεβάρη η σοβιετική κυβέρνηση είχε ενημερώσει τη γερμανική πλευρά πως είναι έτοιμη να υπογράψει συμφωνία ειρήνης, με τους βαρύτατους όρους που είχαν προταθεί στις διαπραγματεύσεις του Μπρεστ - Λιτόφσκ, εντούτοις οι ιθύνοντες του γερμανικού ιμπεριαλισμού έκαναν πως δεν καταλάβαιναν. Τα γερμανικά στρατεύματα κινούνταν αδιάκοπα με σκοπό να καταλάβουν την πρωτεύουσα του σοβιετικού κράτους, αποσκοπώντας όχι μόνο σε στρατιωτικούς σκοπούς, αλλά και σε πολιτικούς, στη συντριβή δηλαδή της επανάστασης¹.

Η πρωτοβουλία στις μάζες

Ομάδα της Κόκκινης Φρουράς, του μαχητικού αποσπάσματος του εργοστασίου «Πουτίλοφ»

Η επανάσταση αντιμετώπιζε ζήτημα ζωής ή θανάτου και δεν είχε άλλον τρόπο για να γαντζωθεί από τη ζωή, παρά μόνο να καταφύγει στη δύναμη που την έφερε στο προσκήνιο της ιστορίας: στις λαϊκές μάζες. Στις 21 Φλεβάρη, το Συμβούλιο των Επιτρόπων του Λαού κατέληξε σε μια δραματική έκκληση - απόφαση, συγγραφέας της οποίας ήταν ο Λένιν, με τίτλο «Η Σοσιαλιστική πατρίδα σε κίνδυνο». Η έκκληση, που δημοσιεύτηκε την επομένη, ανάμεσα στα άλλα, έγραφε²: «Εκτελώντας την εντολή των καπιταλιστών όλων των χωρών, ο γερμανικός μιλιταρισμός θέλει να στραγγαλίσει τους Ρώσους και Ουκρανούς εργάτες και αγρότες, να δώσει πίσω τη γη στους τσιφλικάδες, τις φάμπρικες και τα εργοστάσια στους τραπεζίτες, την εξουσία στη μοναρχία. Οι Γερμανοί στρατηγοί θέλουν να εγκαθιδρύσουν τη δική τους "τάξη" στην Πετρούπολη και στο Κίεβο. Η σοσιαλιστική δημοκρατία των Σοβιέτ βρίσκεται σε πολύ μεγάλο κίνδυνο. Ως τη στιγμή που το προλεταριάτο τη Γερμανίας θα ξεσηκωθεί και θα νικήσει, οι εργάτες και οι αγρότες της Ρωσίας έχουν ιερό καθήκον να υπερασπίζουν χωρίς επιφύλαξη τη δημοκρατία των Σοβιέτ από τις ορδές της αστικής - ιμπεριαλιστικής Γερμανίας...». Στη συνέχεια το ντοκουμέντο αυτό έθετε μια σειρά πρακτικά μέτρα για την υπεράσπιση της Σοβιετικής Δημοκρατίας και κατέληγε: «Η σοσιαλιστική πατρίδα σε κίνδυνο! Ζήτω η σοσιαλιστική πατρίδα! Ζήτω η διεθνής σοσιαλιστική επανάσταση!».

Το διάταγμα του ΣΛΕ «Η σοσιαλιστική πατρίδα σε κίνδυνο!» (προκήρυξη), που γράφτηκε από τον Β. Ι. Λένιν. 21 του Φλεβάρη 1918

Οπως ήταν φυσικό, όλες οι δυνάμεις της χώρας τέθηκαν σε εγρήγορση. Στην Πετρούπολη συγκροτήθηκε επιτροπή επαναστατικής άμυνας με επικεφαλής τον Μ. Σβερντλόφ κι άρχισε η μαζική εγγραφή εθελοντών στον Κόκκινο Στρατό. Στις 23 του Φλεβάρη ο λαός και η εργατική τάξη με μαζικά συλλαλητήρια διατράνωσαν τη θέλησή τους να υπερασπιστούν την επανάσταση μέχρι τέλους. Την ίδια μέρα τμήματα του Κόκκινου Στρατού και μονάδες επαναστατών από τον παλιό στρατό αντιστάθηκαν ηρωικά στις προσβάσεις του Πσκοφ και της Νάρβας, ματαιώνοντας τα σχέδια της γερμανικής στρατιωτικής ηγεσίας να κυριεύσει με κεραυνοβόλο χτύπημα την πρωτεύουσα του σοβιετικού κράτους. Ετσι, λόγω της τεράστιας λαϊκής κινητοποίησης για την υπεράσπιση της σοσιαλιστικής πατρίδας, η 23η Φλεβάρη του 1918 έμεινε στην ιστορία ως η ημερομηνία ίδρυσης του Κόκκινου Στρατού³.

Η προϊστορία του Κόκκινου Στρατού

Στο στρατιωτικό τομέα, η σοβιετική εξουσία δε διέθετε από την αρχή ένα στρατιωτικό μηχανισμό που να τον έχει η ίδια αναπτύξει. Πριν από την επανάσταση αυτό ήταν αδύνατο και μετά την επικράτησή της, μέχρι το Φλεβάρη του '18, τα χρονικά περιθώρια δεν το επέτρεψαν. Θα μπορούσε ίσως αυτό να συμβεί στη διάρκεια της επανάστασης, αλλά όπως παρατηρεί ο Σ. Μπετελέμ «οι συνθήκες μέσα στις οποίες έγινε η Οκτωβριανή Επανάσταση, δεν επιτρέψανε μιαν τέτοια εξέλιξη»⁴. Η επανάσταση αρχικά κατάφερε να νικήσει μέσα από μια σύντομη, χρονικά, εξέγερση κι όχι ύστερα από μακρόχρονο εμφύλιο πόλεμο, που θα είχε ως αποτέλεσμα την οργάνωση επαναστατικού στρατού. Παρ' όλα αυτά η μήτρα του Κόκκινου Στρατού βρίσκεται στους κορυφαίους επαναστατικούς αγώνες του ρωσικού προλεταριάτου, όπως αυτοί αναπτύχθηκαν κατά τις δύο πρώτες δεκαετίες του 20ού αιώνα.
Η πρώτη μορφή ενόπλων τμημάτων του εργατικού κινήματος στη Ρωσία εμφανίστηκε στην επανάσταση του 1905. Ηταν εργατικές μαχητικές οργανώσεις και τμήματα που έδρασαν στο διάστημα 1905-1907 και πρωταγωνίστησαν σε όλες τις ένοπλες εξεγέρσεις αυτής της περιόδου.
Το 1917 τμήματα ενόπλων εργατών δημιουργήθηκαν από τις πρώτες μέρες της αστικοδημοκρατικής επανάστασης του Φλεβάρη, με πρωτοβουλία των μπολσεβίκων, στην Πετρούπολη, στη Μόσχα, στην Οδησσό, στο Χάρκοβο κ.α. Η ανάπτυξη αυτών των τμημάτων υπήρξε ραγδαία με τη μορφή εργατικής και εργοστασιακής πολιτοφυλακής στα εργοστάσια και τις φάμπρικες για τη φρούρησή τους και την αυτοάμυνα. Ο ίδιος ο Λένιν με τα «Γράμματα από μακριά» - πριν ακόμη επιστρέψει στη Ρωσία - υπογράμμιζε σε όλους τους τόνους τη σημασία που είχε για την επανάσταση η προλεταριακή πολιτοφυλακή. «Να μην επιτρέψουμε - έλεγε στο τρίτο του γράμμα⁵ - την ανασύσταση της αστυνομίας! Να μην αφήσουμε από τα χέρια μας τις τοπικές αρχές. Να δημιουργούμε μια πραγματικά παλλαϊκή, πέρα για πέρα καθολική, καθοδηγούμενη από το προλεταριάτο πολιτοφυλακή! Να το καθήκον της ημέρας, να το σύνθημα της στιγμής...».
Από το καλοκαίρι του 1917, παρά την αντίδραση της αστικής τάξης και της εσερομενσεβίκικης μικροαστικής πλειοψηφίας των Σοβιέτ, υπήρχε αναπτυσσόμενη και ογκούμενη η Κόκκινη Φρουρά, σχεδόν σε όλες τις μεγάλες πόλεις της Ρωσίας. «Η Κόκκινη Φρουρά - γράφει ο Καρρ - που ήταν ο πρόδρομος του Κόκκινου Στρατού, θεωρήθηκε ένα διαφορετικό είδος θεσμού από τον παλιό στρατό, όντας στηριγμένη σε διαφορετική ταξική δομή κι έχοντας διαφορετικούς στόχους και αντιλήψεις. Γεννήθηκε στην Πετρούπολη, με τη μορφή εργοστασιακών ενόπλων ομάδων από εργάτες, το καλοκαίρι του 1917 και αναγνωρίστηκε από το Σοβιέτ της Πετρούπολης στη διάρκεια του επεισοδίου Κορνίλοφ ως "εργατική πολιτοφυλακή"»⁶. Στην πραγματικότητα, βέβαια, από το καλοκαίρι του '17 η Κόκκινη Φρουρά άρχισε να γιγαντώνεται, ενώ είχε κάνει την εμφάνισή της πιο νωρίς. Οι Κόκκινοι Φρουροί είχαν πάρει δραστήρια μέρος στις μεγάλες διαδηλώσεις του Απρίλη, του Ιούνη και του Ιούλη 1917 που έγιναν στην Πετρούπολη. Οταν δε, μετά τα γεγονότα του Ιούλη η αστική τάξη πέρασε στην αντεπίθεση, θέτοντας το μπολσεβίκικο κόμμα σε καθεστώς ημιπαρανομίας, και η Κόκκινη Φρουρά πέρασε στην παρανομία, αφού κύριος στόχος των αστών ήταν να αφοπλίσουν πολιτικά και στρατιωτικά το εργατικό κίνημα.
Η Κόκκινη Φρουρά ξαναεπανήλθε στο προσκήνιο της νόμιμης δράσης πιο δυναμωμένη, μετά τη συντριβή του κινήματος του Κορνίλοφ, αναπτύσσοντας τις δυνάμεις της με ταχύτατους ρυθμούς, αφού ο συσχετισμός έγερνε με το μέρος των μπολσεβίκων.
Στην Οχτωβριανή Επανάσταση η Κόκκινη Φρουρά έπαιξε πρωταγωνιστικό ρόλο - έχοντας την υποστήριξη των επαναστατών στρατιωτών και ναυτών του παλιού στρατού - κι έως την ίδρυση του Κόκκινου Στρατού υπήρξε η κύρια ένοπλη δύναμη της επανάστασης.

Αναγκαία η συγκρότηση ισχυρού επαναστατικού στρατού

Από τις πρώτες μέρες της η Σοβιετική Δημοκρατία αντιμετώπισε την απειλή της ξένης ένοπλης ιμπεριαλιστικής επέμβασης και πρώτ' απ' όλα της Γερμανίας. Παρά τον επίμονο αγώνα της σοβιετικής κυβέρνησης για την ειρήνη, οι Γερμανοί ιμπεριαλιστές συνέχιζαν τον πόλεμο. Στο ρωσικό μέτωπο δρούσαν 158 γερμανικές και αυστριακές μεραρχίες⁷. Από τις αρχές του 1918 ήταν φανερό ότι οι δυνάμεις της Κόκκινης Φρουράς και οι επαναστατημένοι στρατιώτες και ναύτες δεν επαρκούσαν για τη νικηφόρα υπεράσπιση της σοσιαλιστικής επανάστασης και του σοβιετικού κράτους. Χρειαζόταν να δημιουργηθεί τακτικός στρατός.
Ηδη από τις 26 Οκτώβρη (8 Νοέμβρη) 1917, με απόφαση του 2ου Πανρώσικου Συνεδρίου των Σοβιέτ, δημιουργήθηκε η Επιτροπή Στρατιωτικών και Ναυτικών Υποθέσεων, αποτελούμενη από τους Β. Α. Αντόνοφ - Οβσέενκο, Ν. Β. Κριλένκο και Π. Ε. Ντίμπενκο. Ταυτόχρονα ξεκίνησε και η επιχείρηση εκκαθάρισης του παλιού στρατού από τα αντεπαναστατικά στοιχεία που είχαν υψηλές ηγετικές θέσεις. Οι συνθήκες ήταν τέτοιες που επέβαλαν στην επανάσταση να προωθεί ένα τριπλό καθήκον: τον εκδημοκρατισμό του τσαρικού στρατού με την απομάκρυνση απ' αυτόν των αντεπαναστατικών στοιχείων, την προώθηση της διαδικασίας για την αποστράτευσή του και, παράλληλα με την αποστράτευση του παλιού στρατού, τη δημιουργία ενός νέου προλεταριακού στην υπηρεσία της εργατικής τάξης και της σοβιετικής εξουσίας⁸.
Στις 19 Δεκέμβρη 1917/1 Γενάρη 1918, σε σύσκεψη στο Λαϊκό Επιτροπάτο Στρατιωτικών Υποθέσεων αποφασίστηκε η ίδρυση νέου στρατού και συγκροτήθηκε επιτροπή που θα αναλάμβανε αυτή τη δουλιά. Γρήγορα συγκροτήθηκε η πρώτη μονάδα του σοσιαλιστικού στρατού, η οποία στάλθηκε στο μέτωπο την 1/14 Γενάρη του 1918. «Χαιρετίζω στο πρόσωπό σας - έλεγε ο Λένιν αποχαιρετώντας τους⁹ - τους πρώτους ήρωες εθελοντές του σοσιαλιστικού στρατού που θα δημιουργήσουν έναν ισχυρό επαναστατικό στρατό».

Το ιστορικό διάταγμα

Στις 15/28 Γενάρη 1918 ο Λένιν υπέγραψε το διάταγμα για τη δημιουργία του Κόκκινου Στρατού σε εθελοντική βάση. Το ιστορικό εκείνο διάταγμα έλεγε¹⁰:
«Ο παληός στρατός χρησίμεψε για την καταπίεση των εργαζομένων μαζών απ' την αστική τάξη. Αφού η εξουσία πέρασε στις εργαζόμενες μάζες και τους καταπιεζόμενους, είναι ανάγκη να δημιουργηθεί ένας καινούριος στρατός που θα χρησιμέψει για στήριγμα στην εξουσία των σοβιέτ και, στο μέλλον, σαν βάση για την αντικατάσταση του μόνιμου στρατού από έναν εθνικό στρατό που θάναι το στήριγμα της μέλλουσας κοινωνικής επανάστασης στην Ευρώπη.
I. Γι' αυτό το λόγο το συμβούλιο των Επιτρόπων του λαού αποφασίζει την ίδρυση ενός καινούργιου στρατού που θα ονομαστεί κόκκινος στρατός των εργατών και αγροτών πάνω στην επόμενη βάση.
- Ο κόκκινος στρατός των εργατών και των χωρικών θα αποτελείται από τα πιο συνειδητά και τα πιο οργανωμένα στοιχεία των εργαζόμενων τάξεων.
- Θα γίνονται δεκτοί στον κόκκινο στρατό όλοι οι πολίτες της Ρωσικής Δημοκρατίας πάνω από 18 χρόνων. Κάθε πολίτης που θέλει να μπει στον κόκκινο στρατό πρέπει νάναι έτοιμος να θυσιάσει όλες του τις δυνάμεις, τη ζωή του για την υπεράσπιση της επανάστασης του Οχτώβρη, της εξουσίας των Σοβιέτ και του Σοσιαλισμού. Για να γίνει κανένας μέλος του κόκκινου στρατού χρειάζεται να έχει σύσταση των επιτροπών του συντάγματος ή των δημοκρατικών οργανώσεων που δέχονται το πρόγραμμα της εξουσίας των Σοβιέτ, των κομματικών ή επαγγελματικών οργανώσεων ή τουλάχιστον δύο μελών αυτών των οργανώσεων. Αν ομάδες ολάκερες μπαίνουν στον κόκκινο στρατό, οι στρατιώτες πρέπει να απαντήσουν οι μεν για τους δε και η παραδοχή τους θα υποβληθεί στην ψήφο όλων.
II. Οι στρατιώτες του κόκκινου στρατού των εργατών και χωρικών θα διατρέφονται ολοκληρωτικά απ' το Κράτος και θα παίρνουν 50 ρούβλια το μήνα.
Τα μέλη της οικογένειας των στρατιωτών, που είναι ανίκανα για δουλειά και που διατρεφόντανε πριν απ' αυτούς θα παίρνουν ό,τι τους είναι αναγκαίο μέσα στα όρια που θα οριστούν απ' τα όργανα της εξουσίας των τοπικών Σοβιέτ.
III. Ανώτερο διευθυντικό όργανο του κόκκινου στρατού των εργατών και χωρικών θάναι το Συμβούλιο των Επιτρόπων του λαού. Η άμεση διοίκηση του στρατού θα συγκεντρωθεί στο επιτροπάτο στρατιωτικών. Πλάι δε σ' αυτό θα συσταθεί ένα εθνικό συμβούλιο».
Στις 30 Γενάρη/12 Φλεβάρη 1918 ο Λένιν υπέγραψε το διάταγμα για τη δημιουργία σοβιετικού πολεμικού στόλου, επίσης, σε εθελοντική βάση. Οι διοικητές των στρατιωτικών μονάδων - ως και το βαθμό του διοικητή συντάγματος - θα ήταν αιρετοί.

Αντί επιλόγου

Από τα τέλη του Μάη του 1918 ο τρόπος συγκρότησης του Κόκκινου Στρατού άλλαξε. Μπρος στη δύσκολη εσωτερική και διεθνή κατάσταση, μπρος στον αυξημένο κίνδυνο ένοπλης ιμπεριαλιστικής επέμβασης, θεσπίστηκε η υποχρεωτική στρατιωτική θητεία για ηλικίες από 18 έως 40 ετών και καταργήθηκε η αιρετότητα στη διοίκηση¹¹. Στη διάρκεια 1918-1920 δημιουργήθηκαν τα ανώτατα όργανα στρατιωτικής διοίκησης και ο κεντρικός στρατιωτικός μηχανισμός.
Αλλαγές στη μορφή και στο περιεχόμενο του Κόκκινου Στρατού υπήρξαν και στη συνέχεια της σοβιετικής ιστορίας, αλλά δεν είναι του παρόντος να αναφερθούν. Αξίζει μόνο να σημειωθεί ότι ο Στρατός αυτός για πάνω από 70 χρόνια ήταν υπερασπιστής της ελευθερίας και ελπίδα όλων των εργαζομένων του πλανήτη στον αγώνα τους για ένα καλύτερο μέλλον. Ηταν ο απελευθερωτής των λαών από το φασισμό, σηκώνοντας στις πλάτες του το κύριο βάρος του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου. Η σημερινή απουσία του υπογραμμίζει την αξία του.
1. Ακαδημία Επιστημών ΕΣΣΔ: «Παγκόσμια Ιστορία», εκδόσεις «Μέλισσα», τόμος Η' σελ. 9.
2. Β. Ι. Λένιν: «Απαντα», τόμος 35, εκδόσεις Σ.Ε., σελ. 357- 358.
3. «Ιστορία του ΚΚΣΕ», εκδόσεις Σ.Ε., σελ. 287.
4. Σαρλ Μπετελέμ: «Οι ταξικοί αγώνες στην ΕΣΣΔ», εκδόσεις «Ράππα», τόμος Α', σελ. 119.
5. Β. Ι. Λένιν: «Απαντα», τόμος 31, εκδόσεις Σ.Ε., σελ. 41.
6. Ε. Χ. Καρρ: «Ιστορία της Σοβιετικής Ενωσης», εκδόσεις «Υποδομή», τόμος 3ος, σελ. 85-86.
7. «Ιστορία της Μεγάλης Οκτωβριανής Σοσιαλιστικής Επανάστασης», εκδόσεις «Πλανήτης», σελ. 321.
8. Στο ίδιο, σελ. 321-322.
9. Β. Ι. Λένιν: «Απαντα», τόμος 35, εκδόσεις Σ.Ε., σελ. 216.
10. «ΝΕΟΙ ΠΡΩΤΟΠΟΡΟΙ» 11ο τεύχος, Οκτώβρης 1932.
11. Ζαν Ελλενστέιν: «Ιστορία της Σοβιετικής Ενωσης», Εκδόσεις «Θεμέλιο», τόμος Α΄, σελ. 167 κ.α.

Γιώργος ΠΕΤΡΟΠΟΥΛΟΣ