Το υγειονομικό του ΔΣΕ

ΟΙ ΑΓΝΩΣΤΟΙ ΗΡΩΕΣ Οταν αναφερόμαστε στις δυσκολίες του αγώνα του ΔΣΕ, κυρίως τις εντοπίζουμε στο στρατιωτικό ή στο πολιτικό επίπεδο. Οταν μιλάμε για τον ηρωισμό και την αυταπάρνηση των ανταρτών, φέρνουμε στη σκέψη μας τις μάχες σώμα με σώμα, τον αγώνα για ζωή ή για θάνατο. Η σκέψη μας συχνά κάνει την εξής απλοποίηση: Στον πόλεμο ή επιζείς και συνεχίζεις ή πεθαίνεις και συνεχίζουν οι άλλοι στη δική σου θέση. Ομως δεν είναι πάντοτε έτσι τα πράγματα. Συχνά επιζείς αλλά δεν είσαι σε θέση να συνεχίσεις. Είναι το ίδιο σαν να έχεις πεθάνει αν δεν υπάρξει η απαραίτητη βοήθεια που θα σ' επαναφέρει στην ενεργό δράση. Απ' αυτό το διάλειμμα πολέμου - άλλοτε μικρότερο κι άλλοτε μεγαλύτερο σε χρόνο - δύναται να περάσει ολόκληρος ο στρατός που βρίσκεται σε πόλεμο. Είναι το διάλειμμα που επιφέρουν οι τραυματισμοί και οι αρρώστιες, που αδρανοποιεί πολεμικά το στρατιώτη και που συνήθως μετά τον πόλεμο δεν το θυμούνται ή δεν του αποδίδουν αξία ούτε αυτοί που συγγράφουν την ιστορία αλλά ούτε και κείνοι που τη διαβάζουν. Κι όμως πρόκειται για συνέχιση του πολέμου ή ακόμη καλύτερα για έναν ιδιότυπο πόλεμο που σε τίποτα δεν έχει να υστερήσει σε ηρωισμό και αυταπάρνηση από τον πραγματικό πόλεμο των ντουφεκιών, των κανονιών και των οβίδων. Είναι ο πόλεμος των γιατρών, των νοσοκόμων, των τραυματιοφορέων, των ασθενών με τον ίδιο πάντα εχθρό, το θάνατο. Η σελίδα της ιστορίας του υγειονομικού του ΔΣΕ είναι από τις ηρωικότερες, αν και ελάχιστα έχουν γραφεί. Η φτώχεια των πληροφοριών σ' αυτόν τον τομέα υπογραμμίζεται έντονα αν αναλογιστεί κανείς τις συνθήκες κάτω από τις οποίες πολεμούσαν οι αντάρτες, τις ανάγκες που είχαν και τις δυνατότητες υγειονομικής περίθαλψης που υπήρχαν από περιοχή σε περιοχή. Πρόκειται για μια σελίδα γεμάτη ανθρωπιά, ανεξάντλητη ηθική και σωματική δύναμη, που ανεβάζει σε πρωτόγνωρα ύψη την έννοια του ανθρώπου. Πρόκειται για μια λαμπρή στιγμή της ιατρικής επιστήμης και των υγειονομικών υπηρεσιών που αγγίζει - αν δεν ξεπερνάει - το ιδανικό της αποστολής τους. Πρόκειται για την επιβεβαίωση και δικαίωση των ιδανικών του αγωνιζόμενου ελληνικού λαού αφού ό,τι κατορθώθηκε για τη σωτηρία της ανθρώπινης ζωής σε κείνες τις συνθήκες, είχε ως κίνητρο αυτά τα ιδανικά. Τα ιδανικά της εθνικής ανεξαρτησίας και της λαϊκοδημοκρατικής αναγέννησης της Ελλάδας. Οι ανάγκες περίθαλψης τραυματιών και αρρώστων εμφανίστηκαν, όπως ήταν φυσικό, από την πρώτη στιγμή που δημιουργήθηκαν οι αντάρτικες ομάδες των καταδιωκόμενων αγωνιστών του μεταβαρκιζιανού καθεστώτος. Κι όσο το αντάρτικο φούντωνε, τόσο οι ανάγκες αυτές μεγάλωναν, με αποτέλεσμα να είναι άκρως απαραίτητη ο οργάνωση υγειονομικής υπηρεσίας. Τον πρώτο καιρό του αντάρτικου κινήματος, όταν αυτό εκφραζόταν μέσα από τις ανταρτοομάδες, η υγειονομική περίθαλψη ήταν σχεδόν ανύπαρκτη. Γιατροί στο βουνό δεν υπήρχαν κι όσοι είχαν κάποιες γνώσεις νοσοκόμου μοιράζονταν στα τμήματα και αποτελούσαν μέρος της μάχιμης δύναμής τους, ενώ με τα νοσοκομειακά τους καθήκοντα ασχολούνταν μετά το τέλος των μαχών. Ανύπαρκτο ήταν επίσης και το φαρμακευτικό υλικό, αν και σε κάποιες περιπτώσεις γινόταν περιοδικά δυνατή η στοιχειώδης προμήθειά του μέσω συνδέσμων με την Εθνική Αλληλεγγύη. Τις ελαφριές πληγές τους, οι πρώτοι αντάρτες τις περιποιούνταν μόνοι τους. Τις έπλεναν με νερό, με κρασί ή με λάδι και για επιδέσμους χρησιμοποιούσαν πανιά ή κομμάτια από ρούχα. Οι ελαφριά τραυματίες ακολουθούσαν τα τμήματα, ενώ όσοι δεν μπορούσαν να μετακινηθούν κρύβονταν σε μαντριά, σε σπηλιές, μέσα στα δάση με κίνδυνο να πέσουν στα χέρια του εχθρού. Μαζί μ' αυτούς τον ίδιο κίνδυνο διέτρεχαν και οι αντάρτες της υποτυπώδους υγειονομικής υπηρεσίας που τους φύλαγαν και τους παρείχαν στοιχειώδη βοήθεια. Οι δυσκολίες συνεχίστηκαν και όταν το αντάρτικο φούντωσε. Δε θα ήταν μάλιστα υπερβολή να πούμε πως επρόκειτο για ένα από τα σοβαρότερα προβλήματα που αντιμετώπισε ο ΔΣΕ. Γιατροί στα βουνά Από το καλοκαίρι του '46 το αντάρτικο άρχισε να φουντώνει. Τότε βγήκαν στο βουνό και οι πρώτοι γιατροί, όπως ο Νίκος Παλιούρας ή Κοκολιός και ο Β. Δαδαλιάρης. Σιγά - σιγά, στη διάρκεια του εμφυλίου, ακολούθησαν κι άλλοι που έφευγαν από τους τόπους που δούλευαν για να σωθούν από τη μοναρχοφασιστική τρομοκρατία, όπως ο Νώντας Σακελλαρίου, ο Τάκης Σκύφτης, που στη συνέχεια τοποθετήθηκε αρχίατρος του ΚΓΑΝΕ, κ.ά. Σ' αυτούς προστέθηκαν στην πορεία και Ελληνες γιατροί, όπως ο πατέρας - όπως ονομάστηκε - της αντάρτικης χειρουργικής Γ. Τζαμαλούκας, που ήρθε μέσω Μπούλκες από τη Βιέννη αλλά και ξένοι γιατροί - σε περιορισμένο αριθμό - κυρίως χειρούργοι από τις λαϊκές Δημοκρατίες, γνωστοί στους αντάρτες με τα ονόματα Τίμπορ (από την Ουγγαρία), Μήτσος και Θόδωρος (Ψευδώνυμα - από τη Βουλγαρία και οι δύο), Ιπποκράτης και Αρης ή Ομηρος (Ψευδώνυμα - από την Πολωνία). Το ιατρικό προσωπικό του ΔΣΕ συμπληρώνουν και οι γιατροί του κυβερνητικού στρατού που αιχμαλωτίστηκαν από τους αντάρτες, όπως π.χ. ο Τ. Πετρόπουλος, και χρησιμοποιήθηκαν στις υγειονομικές του υπηρεσίες. Φυσικά δεν είναι δυνατό να αναφερθούμε στο σύνολο των ηρωικών αυτών ανθρώπων και λαμπρών επιστημόνων που πρόσφεραν ανυπέρβλητες υπηρεσίες στον αγώνα του Δημοκρατικού Στρατού. Η παραπάνω αναφορά είναι απλώς ενδεικτική των συνθηκών που επικρατούσαν. Εντούτοις είναι αδύνατο να παραλείψουμε την αναφορά στο πρόσωπο του Πέτρου Κόκκαλη, που υπηρέτησε το ΔΣΕ και ως γιατρός και ως σημαίνον πολιτικό στέλεχος, αφού υπήρξε υπουργός Υγείας, Πρόνοιας και Παιδείας στην Προσωρινή Δημοκρατική Κυβέρνηση. Μεγάλες ανάγκες - μικρές δυνατότητες Η εμφάνιση των γιατρών στο βουνό αναμφίβολα βελτίωσε τις συνθήκες υγειονομικής περίθαλψης των ανταρτών, αλλού περισσότερο και αλλού λιγότερο, ανάλογα με τις συνθήκες διεξαγωγής του πολέμου και τις κατά τόπους δυνατότητες. Γενικά πάντως, πουθενά δεν υπήρξαν - γιατί δεν έγινε δυνατό να δημιουργηθούν - εκείνες οι συνθήκες που είναι απαραίτητες για να μπορέσει ένας γιατρός να προσφέρει στο βαθμό που χρειάζεται και μπορεί τις υπηρεσίες του. "Ο γιατρός στο αντάρτικο - γράφει ο αρχίατρος του ΔΣΕ Ν. Σακελλαρίου - αντιμετωπίζει και τις πιο στοιχειώδεις ελλείψεις, στερείται τα πάντα, έχει μονάχα ένα στηθοσκόπιο. Δεν έχει τη δυνατότητα να προμηθευτεί, να συμπληρώσει καμιά έλλειψή του. Εχει μονάχα το βουνίσιο καθαρό αέρα, την ελευθερία και τον ψυχωμένο γύρω του αντάρτη, που στέκει ατάραχος, τα υποφέρει όλα και με τη συμπεριφορά του δίνει κουράγιο στον γιατρό και τον βοηθάει να τραβάει μπροστά". Και Συνεχίζει: "Είναι πολύ για ένα γιατρό να βρίσκεται μπροστά σ' έναν τραυματία που το μάτι του ζητάει βοήθεια και μια γάζα να τον επιδέσεις και συ κάθεσαι, τον βλέπεις χωρίς να μπορείς να του προσφέρεις καμιά βοήθεια, γυρίζεις πίσω σου να δεις κανένα κομμάτι πανί ή πουκάμισο να το σχίσεις και να το χρησιμοποιήσεις για γάζα. Τέτοιες στιγμές στο αντάρτικο ήταν κάθε μέρα" (Ν. Σακελλαρίου: "Το υγειονομικό του ΔΣΕ", Εκδόσεις "Τολίδη", σελ. 7 και 38). Πρωτόγονα μέσα άσκησης της ιατρικής Η έλλειψη μέσων, κατάλληλων ειδικοτήτων σε ιατρικό προσωπικό, η ανεπάρκεια υγειονομικών και γιατρών όλων των κατηγοριών και ο πόλεμος αντιμετωπίζονταν με την ανθρωπιά, τον ηρωισμό και τη λεβεντιά των ανθρώπων που στελέχωσαν τις υγειονομικές υπηρεσίες του ΔΣΕ. Και δεν είναι λίγες εκείνες οι στιγμές που γιατροί χειρούργησαν ασθενείς με πρωτόγονα μέσα και χωρίς να έχουν σχετική ειδίκευση και μέσα. Να πώς περιγράφει ο γιατρός Τ. Σκύφτης ορισμένες από τις δυσκολίες στα τμήματα της Νοτίου Ελλάδας που κυρίως δρούσαν παρτιζάνικα: "Πώς παρέχονταν η περίθαλψη των τραυματιών: Σε κάθε σχεδιαζόμενη επίθεση των τμημάτων εγκαθιστούσαμε το χειρουργείο σε απόσταση μικρότερη από δύο ώρες μακριά από τον στόχο. Τοποθετούσαμε τέσσερα παλούκια στο έδαφος, ξύλα και κλαδιά σχημάτιζαν το χειρουργικό τραπέζι, συνήθως κάτω από δέντρα - σπάνια σε σπίτι. Κλίβανος δεν υπήρχε, χειρουργικά γάντια δεν υπήρχαν. Μπόλικος αιθέρας και άλλα ναρκωτικά δεν υπήρχαν. Κρατούσαμε πάντα ρεζέρβες για εγχειρήσεις που μόνο υπό νάρκωση μπορούσαν να γίνουν (κοιλιά - θώρακας κλπ.). Πολλές φορές χειρουργούσαμε με κεριά τη νύχτα ή με λάμπες αν είχαμε πετρέλαιο. βράζαμε λοιπόν τα εργαλεία σε τέντζερη, βράζαμε τις μπλούζες και πάντα τις φορούσαμε βρεγμένες και όταν δεν είχαμε πακεταρισμένες - αποστειρωμένες γάζες, βράζαμε και τις γάζες. Βοηθοί ήταν νοσοκόμες, όπως και ναρκωτές - που είχαν γίνει πολύτιμοι. Μ' αυτές τις συνθήκες γίνονταν όλες οι εγχειρήσεις - κοιλιάς, θώρακα, κρανίου κλπ. Πολλές φορές έπεφταν και σταγόνες βροχής ή φύλλα δέντρων στα τραύματα. Οποιος γιατρός δεν έζησε αυτή την ιατρική περιπέτεια, είναι δύσκολο να τα πιστέψει" (Βλέπε: Τ. Βουρνά: "Ιστορία της Σύγχρονης Ελλάδας - Ο Εμφύλιος", σελ. 242 - 243). Χαρακτηριστικά είναι και τα όσα αναφέρει ο γιατρός Γ. Τζαμαλούκας όταν στα τέλη του '47 έφτασε στο βουνό και παρέλαβε ένα αντάρτικο νοσοκομείο: "Ρώτησα - λέει - το συνάδελφο Σακελλαρίου για τη θεραπεία τραυματιών και των αρρώστων. Δηλαδή τι μέσα και τι φάρμακα χρησιμοποιούν. Μου απάντησε με φανερή λύπη ότι για την ώρα τα φάρμακα που είχαμε στη διάθεσή μας ήταν ελάχιστα. Με δυσκολία βγάζαμε πότε - πότε από τις πόλεις. Κύριος εφοδιαστής μας και στα φάρμακα, όπως και στα όπλα και στα πυρομαχικά, ήταν ο αντίπαλος, που στις διάφορες συγκρούσεις και μάχες μαζί του, τα 'φηνε όλα και το 'βαζε στα πόδια. Την ημέρα αυτή άρχιζα να σχηματίζω μια καθαρή και συγκεκριμένη εικόνα για τις δυσκολίες του αντάρτικου. Αφησα για την ώρα στην άκρη τη χειρουργική κι άρχισα να ασκώ γενική ιατρική. Εκανα καθημερινή "ψυχολογική" θεραπεία στους τραυματίες και άρρωστους αντάρτες. Ανοιγα μαζί τους συζήτηση πάνω σε πολιτικά θέματα, τους έκανα διάφορες ομιλίες για ιατρικά ζητήματα, τους μιλούσα για την αρρώστια τους και τα τραύματά τους και με ελάχιστα φάρμακα και τη βοήθεια του οργανισμού σιγά - σιγά οι άρρωστοι και οι τραυματίες θεραπεύονταν. Αρχισα να προσαρμόζω και την ιατρική μου στον παρτιζάνικο τρόπο ζωής. Θυμάμαι ότι σαν θεραπευτικό μέσο για διάφορους πόνους χρησιμοποιούσα μια πέτρα ζεστή. Την έβαζα στη φωτιά, θερμαινόταν αρκετά, την τύλιγα σ' ένα πανί και την τοποθετούσα στο μέρος που πονούσε. Η ζέστη ανακούφιζε τον πόνο. Η "θεραπεία" αυτή έγινε πασίγνωστη, και οι αντάρτες συχνά αστειεύονταν για τη "σύγχρονη" ιατρική" (Βλέπε: Γιώργη Τζαμαλούκα: "Ενάντια στο Θάνατο στο Γράμμο και το Βίτσι", Εκδόσεις "Νέα Βιβλία", σελ. 27). Από τις προαναφερόμενες μαρτυρίες ο αναγνώστης μπορεί να φανταστεί πώς ήταν η κατάσταση στην Πελοπόννησο και τα νησιά. Τιτάνιος αγώνας για βελτίωση της κατάστασης Με την έξοδό τους στο βουνό οι γιατροί κατέβαλαν υπεράνθρωπες προσπάθειες για τη βελτίωση των συνθηκών υγειονομικής περίθαλψης των ανταρτών. Στις προσπάθειές τους αυτές σημαντική ήταν η διεθνιστική βοήθεια που τους δόθηκε με ιατρικό και φαρμακευτικό υλικό από τις λαϊκές Δημοκρατίες. Οπου ήταν δυνατό δημιούργησαν μέσα στα δάση ή σε σπηλιές αναρρωτήρια και νοσοκομεία, εκπαίδευσαν νοσηλευτικό προσωπικό, δημιούργησαν κινητές ιατρικές μονάδες με τα πρόχειρα απαρχαιωμένα μέσα που διέθεταν κι ήταν μαζί άνθρωποι, αντάρτες κι επιστήμονες, αφού με το δικό τους τρόπο συμμετείχαν στις μάχες ακολουθώντας τα τμήματα στις πολεμικές επιχειρήσεις. Μάλιστα μετά από τις μάχες οι γιατροί προέβαιναν στην εξαγωγή δικών τους συμπερασμάτων για τη βελτίωση των υπηρεσιών που προσέφεραν. Ετσι έγινε και με τη μάχη του Γράμμου. "Η Μάχη του Γράμμου - γράφει ο Ν. Σακελλαρίου - πολλά μας δίδαξε. Εμπαιναν άμεσα προβλήματα, τα οποία έπρεπε να υλοποιηθούν". α. Να δημιουργήσουμε σχολές υγειονομικών στελεχών, που να είναι σε θέση να πλαισιώνουν τις ταξιαρχίες και τα τάγματα μια και δεν ήταν εύκολο να εξασφαλίσουμε γιατρούς. β. Να οργανώσουμε σχολές νοσοκόμων σε ευρεία κλίμακα. γ. Να εξασφαλίσουμε τους υγειονομικούς σχηματισμούς, νοσοκομεία, χειρουργικές ομάδες, αναρρωτήρια, τάγμα τραυματιοφορέων, σταθμούς επίδεσης και προώθησης και άλλα από τον κίνδυνο αεροπορικού βομβαρδισμού. Ολα αυτά έπρεπε γρήγορα να βρουν τη λύση τους και ακόμα να προσαρμόσουμε την οργάνωσή μας με βάση και το οδικό δίκτυο του χώρου" (στο ίδιο, σελ. 87). Η υλοποίηση των παραπάνω πραγματοποιήθηκε, όπως αναφέρουν στα γραπτά τους ο Τζαμαλούκας και ο Σακελλαρίου. Δημιουργήθηκαν αρκετά Κινητά Ορεινά Χειρουργεία, φτιάχτηκαν σχολές μεσαίων υγειονομικών στελεχών από τις οποίες αποφοίτησαν 152 άτομα που ονομάστηκαν ανθυπολοχαγοί. Ακόμη από την υγειονομική υπηρεσία του Γενικού Αρχηγείου εκδόθηκε κι ένα βιβλιαράκι πρώτων βοηθειών που μοιράστηκε στους νοσοκόμους και τους αντάρτες, με τίτλο "Απλές οδηγίες για το νοσοκόμο και τον αντάρτη", οργανώθηκε τάγμα τραυματιοφορέων, οργανώθηκε στο χώρο του Βίτσι άξονας διακομιδής των τραυματιών, φτιάχτηκε κεντρική φαρμακαποθήκη, οργανώθηκε η τροφοδοσία των ασθενών ούτως ώστε να μην έχουν ελλείψεις τροφών που είχαν ανάγκη για τη θεραπεία τους κ.ο.κ. Το δίκτυο αυτό των υγειονομικών υπηρεσιών του Γενικού Αρχηγείου, νοσοκομεία, χειρουργεία, σχολές κλπ. επισκέφτηκε και ο Πωλ Ελυάρ. Οι παραπάνω βελτιώσεις αναμφίβολα ήταν άθλος παρ' όλο που δεν έγινε δυνατό να αγγίξουν όλες τις περιοχές της Ελλάδας που δρούσαν αντάρτικα τμήματα. Ενας άθλος που δείχνει τι μπορεί να καταφέρει ο άνθρωπος όταν δένει την επιστήμη με τα πιο ανθρώπινα ιδανικά. Αντιπαλεύοντας το θάνατο Αναμοχλεύοντας τις αναμνήσεις της, από τις μάχες και τη δράση του ΔΣΕ, ηΕυανθία Ζωίδη, που κατατάχθηκε, ως νοσοκόμα, στις γραμμές του στις αρχές του 1948, μας δίνει χαρακτηριστικά στιγμιότυπα των τεκταινόμενων της περιόδου. Μας μεταφέρει με τον δικό της τρόπο, στο κλίμα της εποχής της εποποιίας του Δημοκρατικού Στρατού Ελλάδας. "Εγώ πήγα να εργαστώ στο Νοσοκομείο του ΔΣΕ, που βρισκόταν στο χωριό μου, Μονόπυλο Καστοριάς. Στην αρχή σε παθολογικό τμήμα και αργότερα σε χειρουργικό τμήμα. Υστερα από λίγο καιρό το Νοσοκομείο μεταφέρθηκε στο Γράμμο. Μέσα στο δάσος είχαν φτιάξει τέλειους θαλάμους από κορμούς πεύκων, όπως και τα κρεβάτια τους. Βρήκαμε έτοιμο χειρουργείο. Κοντά στους θαλάμους υπήρχαν και αμπριά, φαρμακείο με φαρμακοποιό τον μπαρμπα- Ηλία. Η κουζίνα και το πλυντήριο είχαν τοποθετηθεί μακριά από το Νοσοκομείο για να μη γίνει στόχος από τον καπνό. Ως γιατρούς - χειρούργους είχαμε τον Τζιαμαλούκα, τον Πετρόπουλο, καθώς και Ούγγρους εθελοντές. Για παθολόγους τον αρχίατρο Σακελαρίου και τους Φωτόπουλο, Μπαρτσιώτα, Δαδαλιάρη και Τράγγα. Υπήρχαν ομάδες τραυματιοφορέων. Ολο το προσωπικό του Νοσοκομείου γνώριζε σε ποια ομάδα αίματος ανήκαμε. Σε ώρες ανάγκης, δίναμε το αίμα μας"."Θα σας πω ένα χαρακτηριστικό: Μας ήρθε μια μαχήτρια ακρωτηριασμένη και από τα δυο της πόδια. Ξεψυχούσε στο χειρουργικό τραπέζι. Ο γιατρός Τζαμαλούκας, αμέσως βρήκε ποια από τις νοσοκόμες είχε την ομάδα αίματος που χρειάζονταν. Πήραν από το αίμα της και το έβαλαν στην τραυματισμένη. Σε λίγο άνοιξε τα μάτια της. Η χαρά μας δεν περιγραφόταν...". Εβδομήντα μέρες "επί ποδός" "Αρχισαν οι εκκαθαριστικές επιχειρήσεις το 1948 στο Γράμμο, που κράτησαν 70-72 μέρες. Τραυματίες κατέφθαναν πολλοί, νύχτα μέρα ήμασταν επί ποδός. Ολη μέρα επιδέναμε τραυματίες, τα αεροπλάνα μάς βομβάρδιζαν. Οταν χτυπούσε συναγερμός όλοι οι τραυματίες μεταφέρονταν στα αμπριά, έπειτα τους βγάζαμε γιατί τα αμπριά είχαν πολύ υγρασία. Το απόγευμα σχεδόν όλο το προσωπικό μετατρέπονταν σε τραυματιοφορείς. Τον βαριά τραυματισμένο - αφού του δίνονταν οι πρώτες βοήθειες - τον μετέφεραν σε φορείο 4 άτομα. Ξεκινούσαμε - ώρα 5 το απόγευμα - από τα δάση και από τα μονοπάτια. Φτάναμε στον προορισμό μας στις 10 το πρωί. Εκεί μας περίμεναν φορτηγά αυτοκίνητα που μετέφεραν τους τραυματίες στον προορισμό τους. Εμείς πίσω πάλι για να συνεχίσουμε το έργο μας. Αυτό γινόταν επί 70 μέρες. Η κούραση και η εξάντληση δεν περιγράφεται". "Αρχίζει η πορεία Γράμμο - Βίτσι. Φτάνοντας στο Βίτσι μας έστειλαν σε μάχιμα τμήματα. Εγώ με άλλες συναγωνίστριες, καταταχθήκαμε στην 14η Ταξιαρχία. Πήραμε μέρος σε όλες τις μάχες του Μπίκοβικ και της Φλώρινας. Δε σταματήσαμε να είμαστε μαχήτριες και νοσοκόμες. Σε μια από τις επιχειρήσεις είχαμε τραυματίες. Η νοσοκόμα, Ελεονώρα Ελευθερίου είχε δύο τραυματίες και δεν μπόρεσαν να οπισθοχωρήσουν. Πήρε τους τραυματίες και κρύφτηκαν στους θάμνους. Οταν συμπτυχθήκαμε είδαμε ότι έλειπε η νοσοκόμα και δύο αγωνιστές. Τότε καταλάβαμε ότι υπάρχουν τραυματίες και κάπου θα έχουν κρυφτεί. Πραγματικά, το επόμενο βράδυ πήγαμε, ψάξαμε και τους βρήκαμε". "Ο αρχίατρος Σακελαρίου, μας βρήκε εκεί που ήμασταν και μας συγκέντρωσε. Μας έστειλε σε υγειονομική σχολή. Τελειώνοντας μας έδωσαν το βαθμό του ανθυπολοχαγού. Ξανά δημιουργήθηκε το χειρουργείο. Το προσωπικό του πήγαινε κοντά στις μάχες για τις πρώτες βοήθειες. Επίσης πηγαίναμε στα μάχιμα τμήματα και ελέγχαμε ό,τι αφορούσε την υγειονομική υπηρεσία. Στην περιοχή της Καστοριάς, κοντά στο Βίτσι, είχε οργανωθεί Λαϊκό Νοσοκομείο, το οποίο ήταν - αν θυμούμαι καλά - στο χωριό Βροντερό, το οποίο και βοηθούσαμε". "Αρχίζουν οι εκκαθαριστικές επιχειρήσεις στο Βίτσι και οπισθοχωρούμε στο Γράμμο. Σύντομα θα οπισθοχωρήσουμε και από το Γράμμο, τον Οκτώβρη του 1949. Πριν μια μέρα από την οπισθοχώρηση μας είπαν ότι όσοι είναι τραυματίες, άρρωστοι και αδύνατοι, να φύγουν στα μετόπισθεν. Κανένας από εμάς δεν έφυγε. Ολοι μείναμε. Την επόμενη μέρα πέσαμε σε κλοιό, τα αεροπλάνα πετούσαν τόσο χαμηλά που μας μυδριοβολούσαν. Εγώ ήμουν με την Ελεονώρα και την Ελένη. Ορκιστήκαμε ότι αν πρόκειται να μας πιάσουν, θα αυτοκτονήσουμε. Μέσα στον πανικό, βρέθηκα μόνη μου. Στην καλή μου τύχη, βγήκε μπροστά μου ένας γνωστός μου, έμπειρος μαχητής, ο Γιάννης Αλεξίου και στη συνέχεια βρήκαμε μια άλλη μαχήτρια που μας έβγαλε από τον κλοιό και συνδεθήκαμε με τα υπόλοιπα τμήματα στο Πυλκάτη. Αργότερα έμαθα πώς η Ελεονώρα, η αγαπημένη μου αγωνίστρια και ηρωίδα που ήταν πάντα πρώτη και χαμογελαστή, σκοτώθηκε στο Γράμμο...". Η ίδρυση του πρώτου αναρρωτηρίου στα Χάσια Το Σεπτέμβρη του 1946 στα Χάσια, στο χωριό Ανθρακιά, είχε ιδρυθεί το πρώτο αναρρωτήριο. Απ' τις αρχές του 1946, μετά από διωγμούς των ανθρώπων που είχαν πάρει μέρος στην Εθνική Αντίσταση, άρχισαν να δημιουργούνται οι ομάδες των ανταρτών και μετά την ενοποίησή τους τα συγκροτήματα. Το 1946 ήρθε ειδοποίηση στην ομάδα του Α. Υψηλάντη, Τάκη Λαζαρίδη και του Χρ. Παπαδόπουλου, ότι στη Δεσκάτη είχαν πιαστεί ορισμένοι δάσκαλοι, τους ξυλοκόπησαν και θα τους εκτελούσαν την επομένη. Εδωσαν μάχη τα τμήματα των ανταρτών, τους ελευθέρωσαν και τους φέρανε στο χωριό, την Ανθρακιά. Εκεί υπήρχαν κι άλλοι 3 τραυματίες. Εκείνο το διάστημα βρέθηκα στην Ανθρακιά. Εμεινα τρεις μέρες και με εντολή της διοίκησης έπρεπε να φύγω για να προμηθευτώ φάρμακα για τους τραυματίες. Αλλά δυστυχώς πιάστηκα στην Καλαμπάκα, κρατήθηκα στο τμήμα 20 μέρες και μετά, ελλείψει στοιχείων, με ελευθέρωσαν και με άλλους 4 στρατιώτες και έναν αξιωματικό από τη Δεσκάτη, τον Δημοσθένη Τζουτζούφη, γύρισα ξανά στην Ανθρακιά. Εκείνες τις μέρες είχε έρθει το κλιμάκιο από το Μπούλκες. Εκείνη τη στιγμή υπήρχαν 25 τραυματίες, ήταν επικίνδυνο να μείνουν στο χωριό και αποφασίστηκε να γίνει έξω από το χωριό, στο δάσος, αναρρωτήριο. Ιδρύθηκε πρόχειρος καταυλισμός για αναρρωτήριο. Το εξυπηρετούσαν 1 γιατρός Χρήστος από το Κηπουργιό Γρεβενών με το νοσοκόμο Τάκη από τη Γριά Γρεβενών και τις νοσοκόμες Αγορίτσα Μητράκη - Τσακίρη, Ελπίδα Γιωργούλα, Σταυρούλα Γιωργούλα και Δέσποινα, που ήταν στο τμήμα μας με τον Αρη Βελουχιώτη. Με πολύ μεγάλες δυσκολίες προμηθευόμασταν τα φάρμακα και φροντίζαμε για την ασφάλεια των τραυματιών. Βγαίναμε σκοπιά. Μετά τη μάχη στο Κηπουργιό, επειδή είχαν φύγει οι αντάρτες για τη μάχη, στο αναρρωτήριο έμενε το εντελώς απαραίτητο προσωπικό. Από προδοσία μάς περικύκλωσε ο στρατός και με μεγάλη δυσκολία καταφέραμε να σώσουμε τους τραυματίες μεταφέροντάς τους σε άλλο σημείο. Το 1947 βρέθηκα στον Κόζιακα και από τα Χάσια μας ζητούσαν φάρμακα. Επειδή στα Τρίκαλα μόνο εγώ γνώριζα την Αλληλεγγύη, με εντολή του Καρτσιώτη (Βάγιας Γιώργος) κατέβηκα στα Τρίκαλα και αφού τελείωσα την αποστολή μου, την ώρα που πήγαινα να φύγω, ένας χωριανός μου με γνώρισε και με παρέδωσε σε χωροφύλακα. Το Τμήμα Χωροφυλακής με την Ασφάλεια με παρέδωσαν στο στρατό που έδρευε στην Καλαμπάκα και από κει στο Μούργκανι. Μετά από κει αρχίζει ο μεγάλος Γολγοθάς μέσα σε διάφορες φυλακές και βγήκα το 1954. Ρίτσα ΤΣΙΑΚΙΡΗ