Ψυχανάλυση και Αριστερά

Του Δημήτρη Ν. ΠΛΟΥΜΠΙΔΗ


Η σχέση της ψυχανάλυσης με την ελληνική αριστερά υπήρξε πρώιμη, με προσδοκίες απελευθέρωσης της ψυχικής οργάνωσης του ανθρώπου από δεσμά και προκαταλήψεις. Η σχέση αυτή έγινε, σταδιακά, αμφιθυμική και κριτική. Το 1950, η προσκείμενη στο ΚΚΕ αριστερά υιοθέτησε την καταδίκη της ψυχανάλυσης από την σοβιετική ψυχολογία. Η ψυχανάλυση ποτέ δεν σταμάτησε να ασκεί υπόγεια γοητεία, που τα τελευταία χρόνια της δικτατορίας εισήλθε και στην αντιπαράθεση “δογματικών” και “ανανεωτών” της αριστεράς. Τελευταία, με αποσπασματικά κριτήρια, έχει τοποθετηθεί στον χώρο των ατομικιστικών ιδεολογιών που συμπορεύονται με την νεοφιλελεύθερη κοσμοαντίληψη, ενώ τα δυναμικά της είναι κατά πολύ ευρύτερα.
***
Η ψυχανάλυση εμφανίστηκε στην Ελλάδα την δεύτερη και την τρίτη δεκαετία του 20ού αιώνα από δύο δρόμους (1):
-Από εκπαιδευτικούς και φιλοσόφους. Ο Μ. Τριανταφυλλίδης και Γ. Ιμβριώτης, στο |Δελτίο του Εκπαιδευτικού Ομίλου| παρουσίασαν το 1915 και το 1923 βασικές ψυχαναλυτικές έννοιες). Προστέθηκαν οι Γ. Μωραϊτης (οπαδός του A. Adler, οργάνωσε συμβουλευτικό σταθμό και εξέδωσε το περιοδικό |Ατομική Ψυχολογία|), Κ. Σωτηρίου (μετάφρασε το βιβλίο του O. Pfister |Ψυχανάλυση και Παιδαγωγική|) και Δ. Γληνός (με το ψυχογράφημα του Πλάτωνα, στην εισαγωγή του |Σοφιστή|).
-Από νευρολόγους-ψυχιάτρους. Δ. Κουρέτας, Κ. Δ. Κωσταντινίδης (παρουσίασε επίσης τον K. Jung), Φ. Σκούρα κ.ά. Οι δύο πρώτοι ανήκαν στον συντηρητικό πολιτικό χώρο.
Επίσης, δεν ανήκε στην αριστερά ο ποιητής Α. Εμπειρίκος, με σημαντικό ρόλο στην συνέχεια.
Το διάχυτο ενδιαφέρον για την ψυχανάλυση σε ένα ευρύ κοινό, το 1930-40, δείχνει η περιστασιακή έκδοση αποσπασμάτων από έργα του Φρόυντ και άλλων συγγραφέων, συνήθως σε πρόχειρες μεταφράσεις, όπως και του “φροϋδομαρξιστή” Β. Ράιχ, που δέχτηκε τα πυρά τόσο των κομμουνιστών όσο και του Φρόιντ. Η κίνηση αυτή των ιδεών γύρω από την ψυχανάλυση, αφορούσε και τον συντηρητικό πολιτικό χώρο, τον Κ. Μεραναίο, τον Λ. Πηνιάτογλου, κ.ά.
Οι αριστεροί διανοούμενοι βρίσκονταν κυρίως στους εκπαιδευτικούς κύκλους. Πρακτική επιδίωξη ήταν η “κατανόηση” της συμπεριφοράς του παιδιού, η συμβουλευτική παιδιών και γονιών, και η αποφυγή της βίας, που ανθούσε ως μέσο πειθούς στα σχολεία. Ο Κ. Σωτηρίου και ο Γ. Μωραϊτης ευαισθητοποίησαν πολλούς μετεκπαιδευόμενους δασκάλους στην Αθήνα. Τέλος, στο “Σχολείο ανωμάλων παίδων”, που οργάνωσε το 1935 στην Καισαριανή η Ρ. Ιμβριώτη, βρίσκουμε ως συνεργάτη και τον Γ. Ζαβιτζιάνο, μελλοντικό ψυχαναλυτή.
Σημειώνω επίσης ότι η εμπεριστατωμένη κριτική στην ψυχανάλυση, από την |Κοινωνικο-Ιστορική Ψυχολογία| των L. Vigotsky και A. Luria, αλλά και τον φιλόσοφο G. Politzer, δεν μεταφράστηκαν στα ελληνικά αλλά αποτέλεσαν το θεμέλιο της αριστερής κριτικής.
Ο πόλεμος και ο εμφύλιος ανέτρεψαν αυτό το κλίμα ζύμωσης γύρω από τις ψυχαναλυτικές ιδέες. Η “συντηρητική” συσπείρωση γύρω από την πριγκίπισσα Μ. Βοναπάρτη της πρώτης ψυχαναλυτικής ομάδας (Δ. Κουρέτας, Α. Εμπειρίκος, Γ. Ζαβιτσιάνος και σε κάποια απόσταση ο Ν. Ν. Δρακουλίδης), οι διώξεις των αριστερών διανοούμενων και η ιδεολογική πόλωση του ψυχρού πολέμου, εξηγούν τη ρήξη με την “ψυχανάλυση”, που απομάκρυνε, μάλλον οριστικά, τους εκπαιδευτικούς, ενώ διατηρήθηκαν οι δεσμοί, συνήθως υπόγειοι, με τους αριστερούς ψυχιάτρους και τους ψυχολόγους.
Το 1950, δημοσιεύτηκε στον |Ανταίο| (τεύχος 3-4), από τον Α. Μαρίνο, το άρθρο “Είναι η ψυχανάλυση μια επιστημονική μέθοδος;”. Το κείμενο αναπαράγει σε μεγάλο βαθμό τις θέσεις που δημοσιεύτηκαν τον Ιούνιο του 1949, στην |Nouvelle Critique|, όργανο του Κ.Κ.Γ. Η ψυχανάλυση δεν καταδικάζεται ολοκληρωτικά, αλλά γίνεται λόγος για αντιδραστική στροφή, χάρη στον ιδεαλιστικό και μεταφυσικό χαρακτήρα ορισμένων βασικών της εννοιών, όπως το ασυνείδητο, που η ψυχανάλυση το έχει κάνει μια μυθική αφαίρεση–πράγμα (chosisme). Ακόμη, ότι μασκαρεύει τις κοινωνικές και οικονομικές αντιθέσεις που περνούν σαν διαλεκτική των συγκρούσεων του ίδιου του ατόμου. Πίσω από το ψευδώνυμο Α. Μαρίνος κρύβεται ίσως κάποιος από τους συγγραφείς της αξεπέραστης |Ψυχοπαθολογίας της Πείνας, του Φόβου και του Άγχους| (3)
Η ψυχανάλυση ξανάγινε πόλος ιδεολογικής ζύμωσης προς το τέλος της δικτατορίας, εισάγοντας κομμάτια από την κίνηση των ιδεών, που έφερε στο προσκήνιο ο Μάης του 1968. Έργα του Φρόιντ, του Β. Ραϊχ, αλλά και πλειάδας άλλων συγγραφέων, συχνά κριτικά τοποθετημένων, είχαν σημαντική και ευρύτερη επιτυχία. Η υπεραπλουστευτική κριτική του Ν. Γαλανού έμεινε χωρίς απήχηση.
Τις δεκαετίες του 1970 και 1980 οργανώθηκαν στην Ελλάδα οι κύριοι φορείς άσκησης της ψυχανάλυσης. Η ύπαρξη μέσα σε αυτές τις εταιρείες, αλλά και έξω από αυτές, πλειάδας ψυχαναλυτών ή διανοουμένων, με πολιτική ένταξη κυρίως στην ανανεωτική αριστερά, επέτρεψε την εισαγωγή σημαντικών εννοιολογικών εργαλείων από την ψυχανάλυση στη μελέτη των κοινωνικών φαινομένων, ενίσχυσε το κίνημα για τη μεταρρύθμιση της φροντίδας των ασθενών, αλλά δεν νομίζω ότι γονιμοποίησε εξελίξεις που να ενισχύουν τα κοινωνικά οράματα της αριστεράς.
Τα τελευταία χρόνια, σημαντική απήχηση είχαν έργα κριτικής της σύγχρονης κοινωνίας και επιστημολογίας, εισάγοντας έννοιες από την ψυχαναλυτική θεωρία του Ζ. Λακάν (3). Δεν είμαι όμως αρμόδιος να ανοίξω αυτή την συζήτηση.

(1)|Ψυχανάλυση και Ελλάδα|, Επιμέλεια Θ. Τζαβάρας, Εταιρεία Σπουδών Νεοελληνικού Πολιτισμού και Γενικής Παιδείας, Αθήνα, 1984, Λ. Ατζινά, |Η μακρά εισαγωγή της ψυχανάλυσης στην Ελλάδα|, εκδ. Εξάντας, 2004.
(2) Φ. Σκούρας, Αθ. Χατζηδήμος, Α. Καλούτσης, Γ. Παπαδημητρίου, |Ψυχοπαθολογία της Πείνας, του Φόβου και του Άγχους|, Αθήνα 1947. Επανέκδοση, εκδ. Οδυσσέας/Τρίαψις Λόγος, Αθήνα, 1991.
(3) S. Zizek, |Μίλησε κανείς για ολοκληρωτισμό;|, εκδ. Scripta, Αθήνα, 2002, S. Zizek, |Καλώς ορίσατε στην έρημο του πραγματικού|, εκδ. Scripta, Αθήνα, 2003, Αρ. Μπαλτάς, |Το μήλο του Φρόιντ και το ασυνείδητο του Νεύτωνα|, Τρίαψις Λόγος/Εξάντας, Αθήνα, 2004.

Ο Δημήτρης Ν. Πλουμπίδης είναι ψυχίατρος, αναπληρωτής καθηγητής ψυχιατρικής τουΠανεπιστημίου Αθηνών και γιος του Νίκου Πλουμπίδη